Şərafəddin Əli Yəzdinin “Zəfərnamə”si

 

 Müəllif Yəzd şəhəri yaxınlığında anadan olub. Təvəllüd ili bilinmir. Vəfatı isə 1454-cü ildir. 1419-cu ildə Fars hakimi İbrahim sultanın (Əmir Teymurun oğul nəvəsi və Sultan Şahruxun oğlu) sarayında xidmət edərkən bu əsərini yazmaq üçün ondan tapşırıq alıb. Belə ki İbrahim sultan həmin vaxt babası Əmir Teymur haqqında məxsusi bir kitab yazdırmaq fikrinə düşmüşdü. Bu məqsədlə, lazım olan bütün sənəd və yazılı materialları bir yerə toplatdırmaqla yanaşı, bəzi hadisələrin sağ qalmış iştirakçılarını sarayına dəvət edib onların şəhadətlərini də yazıya köçürtdürmüş və bütün işi  ümumiləşdirməyi, yəni lazım olan əsəri tərtib etməyi isə məhz, Ş. Ə. Yəzdinin öhdəsinə buraxmışdı. Kitabın yazılma prosesində, hansısa hadisənin təsvir edilməsi zamanı, nəsə, mübahisəli bir şey olsa idi, İbrahim sultan təcili surətdə böyük şəhərlərə çaparlar göndərib həmin məsələni dəqiqləşdirmək üçün Əmir Teymurun başqa zamandaşlarının da köməyindən faydalanar və həm də, yazdırdığı kitab üçün əlavə məlumat toplatdırarmış. “Zəfərnamə”dəki bəzi şərhlər isə Ş. Ə. Yəzdinin şəxsi müşahidələrinə əsaslanmışdır. Əsər 1424/25 (– h. 828) ci ildə tamamlansa da, müəllif tərəfindən redaktəsi sonrakı üç il ərzində davam etdirilmişdi.

Ş. Ə. Yəzdi söz gedən əsəri 3 “məqalə”dən – yəni 3 cilddən ibarət olmasını planlaşdırmışdı; 1-ci cild – Əmir Teymura, 2-ci cild – Sultan Şahruxa, 3-cü cild isə – İbrahim sultana dair olmalı idi. Fəqət, sonrakı iki cild müəllif tərəfindən ya yazılmamış, ya da, yazılsa da onların orijinal, yaxud surətlərindən heç biri zəmanəmizədək gəlib çatmamışdır.

“Zəfərnamə” 1887 və 1888-ci illərdə, 1-ci və 2-ci hissələr olmaqla Kəlküttədə, daha sonra – 1958-ci ildə, Tehranda çap olunmuşdur.[1] Lakin bu nəşrlər zamanı istifadə edilmiş əlyazma nüsxələrinin heç birində əsərin ümumi həcminin beşdən birini təşkil edən “Müqəddimə” olmadığına görə, təbii ki həmin hissə də çap edilməmişdir. “Zəfərnamə”nin  başqa bir, daha mükəmməl nüsxəsinin faksimelisinin – Özbəkistan EA Şərqşünaslıq İnstitutundakı 4472 şifrə altında saxlanılan əlyazmanın, 1972-ci il Daşkənd nəşrində (Ə. Urunbayev tərəfindən çapa hazırlanıb) isə söz gedən çatışmamazlıq aradan qaldırılmışdır.

Elə həmin nəşr əsasında da t. e. doktoru Vaqif Piriyev “Zəfərnamə”dən Azərbaycana aid və digər bəzi maraqlı çıxarışlar edərək, onları dilimizə çevirmiş və bunlar 1996-cı ildə Bakıda kitabça şəklində nəşr olunmuşdur. Biz də söz gedən əsərin, məhz, Daşkənd nəşrindən istifadə etmişik. Gətirdiyimiz iqtibasların Azərbaycan dilinə tərcümə edilməsi işi isə bu dəfə bizim zəhmətimizin bəhrəsidir və biz fars dilindən etdiyimiz bütün tərcümələrimiz kimi, burada da orijinaldakı dili, cümlə quruluşunu mümkün qədər saxlamağa daha çox üstünlük vermişik.

Ş. Ə. Yəzdinin “Zəfərnamə”sində təsadüf etdiyimiz Şəkiyə dair hekayətlər, əsasən N. Şaminin eyniadlı əsərindən götürülmə olsa da, müəyyən fərqlərə də malikdir və hər ikisindəkilər bizim üçün ayrı-ayrılıqda əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Belə ki N. Şaminin məlumatları: əksər hallarda bir narrativ mənbənin verdiyi informasiya kimi, Ş. Ə. Yəzdinin yazdıqları isə: birincinin yoxlanılmış və daha da zənginləşdirilmiş redaktə variantı kimi əhəmiyyət daşıyır.

M Ə T N – Şəkiyə dair iqtibaslar

(fars dilindən tərcümə edən: Aydın Məmmədov)

 

Elə ki hümayun məvkibin (–padşah üzəngisi yanında durmaq  vəzifəsi daşıyan atlı, yaxud  piyada dəstəsi) çadırları [qurulan yer[2]] Şəki vilayəti oldu, Həzrət sahib qiran (–Ə.T.) kafirlərin kökünü kəsmək və çıxarıb atmaq üçün Nüsrət (–zəfər)  şüar (– əlamət)  ləşgəri dəstə-dəstə buranın hər yerinə göndərdi. Əmir Cahanşah bəzi üməra ilə fərmanın hökmü üzrə bütün ləkzilərə[3] hücum edib qarət elədilər və onlardan bir çoxunu cihad qılıncından keçirdilər;  [nəzm:]     

       Bu kafiri qəza qılıncı ilə axıradək 

                           təqib edən  o müzəffər  bayraqlı qoşunlara,

      Qənimət o qədər ki bəlkə hesaba gəlməz, 

                                 qoşunlar apara bildikləri qədər onlardan apardı.

 

və Əmir [Dərviş Məhəmməd][4] Bərlas, Gərdun şükuh (–dünya qədər, yaxud cəlalla hərəkət edən) qoşunlardan çoxlu güruhla Şəki dağıstanına (– Şəkinin dağlıq yerlərinə) girdilər və camaatın bir hissəsi ki itaət etmək və xilas olmaq yoluna qədəm qoymamış idilər, o dağlarda ələ keçirib əsir və kölə vəziyyətinə saldılar və hər nəyə malik idilər qarət və tarac yelinə verdilər; [nəzm:]

 

 Müzəffər qoşunlar o dağlıq yerlərdə 

                                          tarac etmişdilər çoxlu şey,

Düşməni candan məhrum etsələr də   

            məcbur idilər amma götürsünlər apara  bildikləri qədər hələ ki.

 

və Arğunşah İxtaci və Ramazanxacə, Əsrin zəfər məvkibindən bir dəstə ilə Səkğut[5] vilayətinə tələsib [qətl və əsir və qarətdən istila][6] və mükəmməl qələbə əsərləri zühura çıxardılar; [beyt:]       

 

Hara oldu ki o adlı-sanlı ləşgər,   

                     niyə olmadı qalib, pərvərdigarın köməyi ilə?!

 

və Əmir Məhəmməd [bəy və][7] Əmir Musa;  [beyt:]

  

Qələbə çələngli, 

            bütün şirlər cumdu birdən.

 

Ağcəb vilayətinə yollandılar və o yerləri istila və zəbt hövzəsinə daxil etdilər; [beyt:]                                           

 

Hər yerdə ki bu hünər zəminindən fənd, 

                                     müzəffər etmədimi o qoşunları məgər bu?                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       

 

və Həzrət sahib qiran, öz mübarək canı və sair firuzi (–zəfər) təsirli ləşkərlərlə Əlbruz (– Qafqaz)  dağının ətəyinə gəlib çıxdı. Rəbb tərəfindən göndərilmiş inayətlər[lə yanaşı[8]] gündən-günə artan qüdrət və asimani qüvvətləndirilmiş qoşunlar mənsur bayraqlı əsgərlərin hümayun üzəngisinin nökərinin (–Ə.T.-un) sidq niyyətli qolunun qüvvəsi və hüsn-e etiqadı ilə qəza və cihad [bayrağını] qaldırıb; və ulu dinin nüsrəti, məlun kor kafirlər üçün cahana ah-nalə və təhlil salıb; [nəzm:]           

  Elə ki cahangir şahın adamları yetişdi, 

                                     hər tərəfdən ah-nalə qalxdı.       

 O yer ki ordusu səadətli toz gətirdi, 

                 din bağının budağında hər zəif ümmət cücərdi.

Dalğalandı din üfqünün ənvər namlı bayrağı

                üzə çıxdı kafirlərin zülmət və zəlaləti

 

və adlı-sanlı əmirlər və fil yıxan, şir ovlayan  bahadırlar ki kafirlərin vilayətlərini istila etmək, fəsad və təfriqənin dəfi üçün ətraf və yaxınlara getmiş idilər, bu ziyansızlardan (– ziyan  vurmağa qadir olmayan adamlardan) bir çoxunu qəzanın qılıncına tuş gətirib və Onların istinadgah və istehkamlarını ələ keçirib və viran etdirib və zəbt və mənimsənilmə altında bol qənimətlər çıxarıb Qəbələ məkanında ali orduya çatdılar; [nəzm:]                                                                                                                                                                                                                                

 

  Şahın qoşun dəstəsi tutdu çox ölkə və diyar    

                           qala aldı, istehkam yıxdı və öldürdü düşmən.

Ələ keçirib çoxlu qənimətlər saysız-hesabsız,

                      ali ordu tərəfə fəth küləyi ilə gəldi.

 

 

 

 

…[Tiflis[10]] şəhəri ki o ölkənin (– Gürcüstanın) taxtgahıdır [Əmir Teymur orduya ora] [düşmək buyurdu[11]] və buradan şikar etməyə geri dönüb Şəki düzlərinə girdi və neçə gün o məhləni iqamət çadırları qurulan yer etdi; və el və vilayət-e Bərtazın istilası üçün Əmir Hacı Seyfəddin və Cahanşah bahadırı müzəffər bayraqlı qoşunlardan bütün üməra və həddindən artıq güruhla basqına göndərdi və Onlar fərmanın hökmü üzrə təcili yola düşüb büsbütün dağ və çöl Bərtazı[12] qarət etdilər və o nahiyələrin el və ulusunu yola çıxarıb sürdülər və Aləm pənahın dərgahına gətirdilər; və [Əmir Teymur] Şeyx Nurəddin Sarıbuğanı həddindən artıq ləşgərlə dağlıq yerlər tərəfə göndərdi və O, elə ki dağlıq yerlərə girdi, Seyid Əli Şəki Orlat o hücumçunun xofundan mülk və malını atıb qaçmaq yolunu tutdu. Şeyx Nurəddin Onun evlərini necə ki düşmənin qəlbi kimi boş [və[13]] xarab etdi və tarac küləyinə verib atəş vurdu; [beyt:]

 

Və elə ki ondan mühüm asudəlik tapdı, 

                         İqbal kimi ali taxtın ayağına tələsdi.[14]

 

 

 

 

Bu əsnada Əmirzadə Miranşahın ümərası barədə fərman-e əla sadir oldu ki, gürcülərin müharibəsində ki, Alıncaq ətrafında – hadisə bəyən edilmiş idi, hamısı təqsir etmiş idilər və fərar edib[lər]. Böyük Yirğu Divanında (–hərbi məhkəmədə) soruşdular; Əmirzadə Şahrux və əmirlər fərmanın hökmü üzrə [onları] əmrə tabe olmağa durğuzdular və elə ki sual-cavabdan və təftiş və təhqiqdən sonra halın surətini, necə ki vaqiə olmuş idi, humayun ərzin izzətinə çatdırdılar, Ələtabanın (–Ə. T.un) vacib hökmü çıxdı ki, Hacı Abdulla Abbas və Məhəmməd Qazan üçün dal və qabaq  yasaq (– cəza) çubuğu vursunlar və Yəmən Həmzə-ye Əprəddin barədə ki –hamıdan əvvəl qaçmışdı, işarət oldu ki yasağına yetişsin [, yəni öldürülsün] və [yalnız] şahzadələrin xahişi ilə canına aman tapıb, Onun üçün də dal və qabaq çubuğu vurdular və onların hər birindən cərimə olaraq üç yüz at tələb etdilər və Əmirzadə Miranşahın bütün əyan və nökərləri üzrə halın hökmü ilə əllisindən [də] iki yüz-üç yüz at həvalə olunmuşun [üstünə[25]] gəlindi və bütün o atları pənahı zəfər qoşunların piyadalarına qismət etdirdilər; və Əmirzadə Əbubəkr barəsində padşahanə atifət  ki, o cəngdə igidlik göstərmiş idi və Seyid Əli Şəkini oxun bir cübbəsi ilə həlak torpağına atıb – əzizlənən  və nəvziş siniflərinə ixtisas çəkdi [, yəni əzizlənən və nəvaziş göstərilən şəxslərdən oldu]. Beyt:

 

 Şahdır  himayəçi, üzü bu zamandan layiq  hörmətə, 

                                                qəhr və lütf bəxş etdi  hər rəfiqinə. [26]

 

 

…necə ki bundan əvvəl Şəki vilayətinin valisi Seydi Əli Orlat, Gürcü ləşgəri ilə ittifaq etmiş idi və Alıncaq qalasının içinə girib və can üstündə[, yəni ölüm ayağında] o nadanlığı edib, belə ki şərh verilmiş oldu, bu vaxtda, Onun oğlu Seydi Əhməd ki [indi] Onun (– Seyid Əlinin) el və vilayətinin əyalət (– bir vahid, yaxud bir hissə) sahibi olmuş idi, atasının cürəti ilə əlaqədar Sahib qiran gərdun aləm xadimlərinin (– Ə. T. un) intiqamına görə təşvişə düşən və rahatlıq tapmayan oldu və Əmir Şeyx İbrahimin Şirvan mülkünə iltica apardı ki, O, [bu hərəkəti ilə də] o həzrətin (– Ə. T. un) bəndələrinin bəndəliyin-də səmimiyyətin artmasına ixtisas səmti tapmış idi. Beyt:

   

   Hər kim bəndəliyin səmimiyyət qandalında,      

                         baş vurdu yüksəyə başıaşağılıqdan.

 

Şeyx İbrahim padşahanə əhvin ortaya çıxması üçün Onu qədim xilafət taxtının ayağına gətirdi və astana öpmək izzətinə çatdırdı. Seydi Əhməd tabe olmaq zəmininin (– məfhumunun) ədəb dodağı ilə busə verdi və Şeyx İbrahim Onun cərimələrinin əfvini[, yəni ləğv edilməsini] padşahanə mərhəmətlər hamisindən (–Ə. T.-dan) xahiş etdi və Həzrət Sahibqiranın mərhəməti Onun təqsirat «naxış»larını əhv və gözyumma «yazısı» ilə ləğv edib, [Onu] əzizlənmək və nəvaziş siniflərində başıuca etdi və atasının mənsəb və məqamı Ona əta edildi. Şeyx İbrahim çoxlu savəri (– məcburi «bəxşiş») gətirib toy tərtibi ilə məşğul oldu; və toy üçün o qədər at və qoyun kəsmiş idi ki, mətbəxçilər onu bişirməkdə aciz qaldılar və tavaçilər (–orduda yüksək rütbəli əmirlər) onu ləşgərə qismət etdirib (–paylatdırıb) hamısını bişirditdilər və toy günü [hamının həmin bişmiş ətlə təmin olunması işini]  bakavullara (– orduda təchizat işi ilə məşğul olan məmurlara) tapşırdılar; və digər bayram vasitələrinin məcmusu onun [, yəni bu tədbirin] özünə daxil idi; və bu peşkəşlərdən sonra canlı ov heyvanları növləri və qulamlar və cariyələr və növbənöv qumaşlar və paltarlar və sənətkar cəbaları (– vergiləri) və silahlar və qeyrilərdən və o cümlədən, altı min at çəkdi…[27]

    Həmən qışda – səkkiz yüz ikinci ildə (– noyabr 1399 –fevral 1400) ki, Qarabağ bu ordugahdan nüsrət yuvası idi [Əmir Teymur] gürcülər üzərinə getmək niyyətini gerçəkləşdirmək istədi və [planlaşdırdığı basqında iştirak etmələri və bu basqına hazırlaşmaları üçün] Şeyx İbrahim və Seydi Əhmədə xələt verdi və əzizlənmək və nəvaziş siniflərinə məxsus edərək [geri qayıtmaq[28]] rüxsəti əta etdi və Cahan mütanın (– Ə. T.un) yarlığı (– fərmanı) qüvvəyə mindi ki, o ləşgərin cəmisindən [hər[29]] on nəfərdən üç nəfər on günlük azuqə götürüb Göytüstan (– qüdrətli) məvkibin qulluğunda olsunlar və qalan ləşgər və s.lər həmin yerdə dursunlar; və nüsrət  şüar bayrağı bu zaman hifz edib, basqına hazırlıq işi gördürüb bütün şahzadələrlə Onların vilayətinə üz tutdu; və elə ki  hümayun nüzul edib Kür çayının sahilində düşərgə qurdular, Ələtabanın lazimi fərmanı çıxdı ki, bütün qayıqları toplayıb çay üzərində körpü bağlasınlar; və «şah və ordu» o körpüdən keçdilər; və Şeyx İbrahim Şirvan ləşgəri ilə Əsrin zəfər mövkibinə qatıldı və Seydi Əhməd də qulluqda oldu; və      [hümayun[30]] məvkib o yerdən tərpənib, [Şəkinin ortasından[31]] keçib Xəmşa dərəsi tərəf ki kafirlərin[32] məkanları və sakin olduqları yer idi [ora] rəvan oldu; və o dərənin hamısı cəngəlistan (– sıx meşəlik)…idi

...Aləm müta’ yarlıq qüvvəyə mindi və peşəsi zəfər ləşkərlər on günlik yol[dakı] ağacları dəhrə və balta ilə qırdılar və yol düzəltdilər elə ölçüdə ki beş-altı qoşun biri digərinin yanında gedə bilsin və bu əyyam, iyirmi gün müddətində ara vermədən qar yağır və yüksəkliklərdən yetiıib, müşk kimi [müddət-e[33]]bulud dağ və biyaban üzərində [ağ-appaq] xırda “kafur” hazırlanır və elə ki İslam ləşgəri kafirlərin məhlə və məqamına bədbəxlik aqibəti seyr etdi, firuzə kimi günbəzin altında qaziyanə fikir və təhlilin zümzüməsini saldılar və cihad qılıncı intiqam qınından çıxarılılıb, qarın üzünü ki yer üstünə əsl pərdə tutmuş idi, dinsizlərin qanından, üzü qeyrətli lalə və ərğəvan (– qırmızı bir gül adı) etdilər; hər kim tapılmış oldu, aman tapmadı və hər kim aşkara çıxdı, aşkarda qalmadı və Xəmşa ki o ölmüş məlunların başçısı və [onlardan] faydalanan... (Quran ayəsi) O, idi,  acizlik və qorxudan tərk-e xanuman olub fərar... etdirdi; dünya şanlı əsgərlər Onun tələbində Aq su dərəsinədək yüyürdülər və kifayət qədər inək-qoyun və cins mallardan qeyrilərini qənimət götürərlər və elə ki Xəmşa şir şikar edən mücahidlərin qarşısından çaqqal kimi meşənin içinə qaçdı Din pənahın qoşunuı cəhənnəmliklərin evlərini odladı və kəndləri talan və qarətin sər-sər [küləy]i ilə viran qoydular; beyt:

 

Sakinlər cəhənnəm içində və məskən atəşdə yanıb,         

                 millətin çöhrəsi qazilərin fəthindən odlanıb.

                                                                                                  

Və necə ki o yoldan azmışların eyşi badəsiz ötüşmürdü və Onların  kişi və qadın və uşaqlarıı [da] buna vərdiş etmiş idilər; bu qayə ilə ki, hər kim ölür; beyt: 

 

Vəsiyyətidir ki: mənim ruhum bədənimdən çıxanda,    

         mey və şənlik olsun və bir də, yaxşı tənəkdən  düzəldilmiş tabut!

                                                                                                            

şərabsız dəfn etdirmirdilər və kafirləri zərərə salmaq və Onların eyşini azaltmaq üçün ki, iqtibas:.. (Quran ayəsi)... ali əmr oldu ta bağat və bostanlaradək Zəfər qərin ləşgərə paylansın və bütün uca dağların hamısına çıxıb  şeytan əməli [olan] tənəkləri ki məstedici badə ümidi ilə bəslənmiş idilər əllə məhv etdilər və digər ağacların bəzisıni kəsdilər və bəzisinin qabığını soydular və o yerlərin …və… kilsələr ki ibadət o məhsullarsız qeyri-məqbul, yerlə bərabər etdilər və gündən-günə artan qüdrətin qəribə təsadüfləri: Həzrət sahib qiran, sabiq qış ilində ki Bars ili idi, [həmin vaxt] Hindistan ölkəsi və Dehli və Qanq çayı  yerləri və ətrafında qəza edir və bütxanələri dağıdır[dısa] və bu qışda Dovşan ili ki, bir il müddət [hələ] tamam olamayıb, Cürcüstan vilayətində cihadla məşğul idi və kəlisələri dağıdır və..; beyt:…

 

Sənin Büraq əzmin ki bir kam götürmüşdür Hinddən,    ….

 

 Doğrusu ki, əgər İsgəndər oldun, qüdrət atını bu uzunluq və endə min yerə…[çapdın] və əgər daban-dabana ta [günbatan yerin] altınadək …[çıxmaq üçün] mücərrəd əhdin məsafəsinin qətindən kənara  çıxmadın; beyt:

 

Biri üçün yardım zamanı köməkçidir,

                                          onun hekayəti digər halətdir.

 

Kafirlər Nüsrət bayraqların, Xəmşa dərəsi qəzavatının (oxu: toqquşmasının!) başa çatmasından geri dönən kimi mübarizlər cihad meydanında bir aya yaxın o ölkənən eniş və yoxuşlarını minik heyvanlarının dırnaqlarının ağalıq və istilasına tapşıralar və kafirlərin aznaurlarından və dinsizlərin …[döyüşçülərindən] dən ələ keçənləri od saçan iti qılıncla birdəfəlik, cəhənnəmin dibinə göndərdilər və Onların hakimləri Xəmşa, avara və səsi çıxmayan oldu və kafirlərin diyarı həddindən artıq viranlıq tapdı və o zamanda havanın soyuqluğunun şiddəti həddini keçmiş idi və yollar qarın çoxluğundan keçilməz olmuşdu; nəzm:…

Və elə ki neçə gün müddət keçib və bu vasitə ilə ləşgərlər üçün azuqə tapa bilmədilər və atlar üçün ağac qabıqlarından qeyri yemək qalmadı, beləcə,  dördayaqlılardan çoxu tələf oldu, Həzrət sahib qiran qayıtmağa qərar verdi və Kür çayından keçib…  [34] [Qarabağdakı düşərgəsinə üz tutdu].